زندگینامه محمدحسن نجفی معروف به صاحب جواهر

مجموعه: زندگینامه بزرگان دینی

زندگینامه محمدحسن نجفی نویسنده جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام

آشنایی با زندگی نامه محمدحسن نجفی معروف به صاحب جواهر

چکیده ای از زندگینامه محمدحسن نجفی :

اطلاعات فردی

نام کامل : محمدحسن بن باقر بن عبدالرحیم بن محمد بن عبدالرحیم شریف اصفهانی

لقب : صاحب جواهر

تاریخ تولد : حدود ۱۲۰۲هجری قمری

تاریخ وفات : شعبان ۱۲۶۶هجری قمری

محل دفن : محله عمارۀ نجف

اطلاعات علمی

استادان : سید محمد جواد عاملی، شیخ جعفر نجفی، شیخ موسی کاشف الغطاء و...

شاگردان : سید حسین کوه کمری، ملا علی کنی، محمد ایروانی، جعفر شوشتری، سید اسدالله اصفهانی، عبدالحسین تهرانی

اجازه روایت از : سید محمدجواد عاملی و شیخ جعفر کاشف الغطاء

تألیفات : نجاة العباد ، جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام

فعالیت های اجتماعی-سیاسی

اجتماعی : ساخت گلدسته های مسجد کوفه

ساخت بارگاه و صحن مسلم بن عقیل

ایجاد نهر از فرات تا نجف

حفر چاه در کوفه و نجف و وقف بر مردم و...

زندگینامه محمدحسن نجفی :

ولادت و وفات

سال تولد صاحب جواهر همان محمدحسن نجفی به طور دقیق مشخص نیست، اما بر اساس برخی شواهد و قراین، زمان ولادتش حدود سال های ۱۲۰۲ هجری قمری در نجف است. درگذشت او در ظهر چهارشنبه ۱ شعبان سال ۱۲۶۶ هجری قمری در نجف اشرف بوده و آرامگاهش در محله عمارۀ نجف است.

نسب و خاندان :

نیاکان محمدحسن نجفی، در اصفهان زندگی می کردند. جد سوم وی، شیخ عبدالرحیم شریف، از اصفهان راهی نجف و در آنجا ساکن می شود. پدرش محمدباقر نجفی و مادرش از نوادگان ابوالحسن فتونی عاملی و از منتسبین به سادات عذاری معروف به آل حجاب بود. خاندان او، همه اهل علم و دانش در نجف بوده اند.

ازدواج و فرزندان :

شیخ محمدحسن در اواخر عمرش با دختر سید رضا بحرالعلوم ازدواج کرد. فرزندان وی هم غالباً راه پدر را ادامه دادند؛ از جمله شیخ محمد (مشهور به شیخ حُمید بزرگترین و برجسته ترین فرزندان، که مدرس و امام جماعت بود و در زمان حیات پدر در سال ۱۲۵۰ هـ رحلت نمود)، شیخ عبدالحسین (فقیه بزرگوار و معروف به علامه)، شیخ حسین (ادیب و شاعری ماهر و فاضل) و شیخ حسن (از علماء و فقهای روزگار خویش)، شیخ عبدالعلی، شیخ باقر، شیخ موسی، شیخ ابراهیم بود.

زمانى، شيخ عبد الرحيم شريف كبير- جد سوم شيخ محمدحسن- از اصفهان راهى نجف اشرف شد و در آن شهر مقدس رحل اقامت افكند تا از محضر عالمان بزرگ كسب فيض كند. وى سرانجام از فقيهان وارسته و فاضل گرديد. دو پسر دانشمند به نام هاى آقا محمد كبير و آقا محمد صغير (جد دوم محمدحسن و مؤلف كتاب« الاقتباس» و« التضمين»)، از او به يادگار ماندند. 

شيخ عبد الرحيم، فرزند آقا محمد صغير و جد محمدحسن، فرزانه اى است كه به نيكى از او ياد كرده اند. او در دامان خاندان علم و فضيلت پرورش يافت و از همان اوان كودكى كه تازه خواندن و نوشتن را فراگرفته بود، وارد حوزه علميه نجف اشرف شد و دروس مقدمات و سطح را به سرعت گذراند و در نوجوانى به درس خارج فقه و اصول راه يافت.

وى با جديت تمام، در عالى ترين سطح دروس حوزه علميه، شركت كرد و با پشتكار و نبوغى كه داشت، توانست در 25 سالگى به درجه اجتهاد نايل آيد و نگارش كتاب بى همتا و گوهربار« جواهر الكلام» را آغاز كند. اين كتاب كه شرح كتاب «شرايع الاسلام» محقق حلى است و به حق بايد آن را دائره المعارف فقه شيعه ناميد، ثمره 32 سال تلاش شبانه روزى آن فقيه خستگى ناپذير است. آن بزرگ مرد، با نگارش اين كتاب، يك تنه كارى را به سامان رساند كه چندين نفر، به دشوارى از عهده آن برمى آيند. بى جهت نيست كه وى را بيشتر با عنوان «صاحب جواهر» ياد مى كنند تا با نام شيخ محمدحسن. اينك اين كتاب، معتبرترين متن درسى عالى ترين سطح دروس حوزه هاى علميه شيعه؛ يعنى درس خارج فقه است.

شيخ محمدحسن، به تدريس علوم دينى نيز همت نهاد و حوزه علميه نجف به بركت تدريس وى، رونق تازه اى گرفت.

ایشان ریاست مرجعیت شیعه را در عصر خود بر عهده داشتند و صاحب خدمات اجتماعی، علمی، و تربیت شاگردانی که هر کدام از علمای بزرگ و سرشناس بودند که در گوشه و کنار جهان پخش گردیدند و بعد از او مقام مرجعیت یافتند و بر کرسی فتوا نشستند.

وی تالیفات بسیاری داشتند که مهم ترین آنها کتاب جواهر الکلام است که به خاطر این کتاب، ایشان به صاحب جواهر معروف شدند. این کتاب دائرة المعارف فقه شیعه نامیده می شود و معتبرترین متن درسی عالی ترین سطح دروس حوزه های علمیه شیعه، یعنی درس خارج فقه است.

بعد از صاحب جواهر و به توصیه ایشان، زعامت مرجعیت شیعه به شیخ انصاری واگذار شد.

کتاب جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام اثر محمدحسن نجفی

اهمیت کتاب جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام

از مشهورترین و با ارزش ترین آثار فقهی قرن سیزدهم کتاب «جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام» می باشد این کتاب از نظر وسعت تتبع و جمع آوری و احاطه به اقوال و دلال نظریات فقهی علما بر تمام کتاب های فقهی برتری دارد. هم چنین از نظر توجه و روی آوردن اهل علم و بزرگان از فقهای شیعه کمتر کتابی مانند جواهر الکلام توفیق داشته است.

علت این توفیق بی نظیر، وسعت تتبع و احاطه بر اقوال فقهای عظام و مناقشات آنان با دقتی کم نظیر و تحقیقی بی همتا بوده است.

کتاب جواهر الکلام در حالی که یک دوره کامل فقه شیعه می باشد جامع جمیع کتاب های فقهی نیز می باشد.

در واقع نگارش کتاب جواهر الکلام یکی از حوادث عجیب و خارق العاده زمان خود می باشد.

مکتب فقهی شیخ محمدحسن نجفی

مکتب فقهی که محمدحسن از آن پیروی می کرد، و تا زمانی که شیخ انصاری به عنوان شاگرد برجسته او وجود داشت، قواعد اصولی را در روش استنباط و اجتهاد معرفی می کرد. در مقابل، مکتب فقهی جواهر اخباری گری قرار داشت. این مکتب معتقد بود که تنها منبع استنباط فقه شیعه باید کتاب و سنت باشد و استفاده از قواعد اصولی برای اجرای اجتهاد، غیرمجاز است. در طول زمانی که محمدحسن نجفی فعالیت می کرد، جریان اخباری گری به طور پیوسته در حال گسترش بود.

کتاب جواهر نمایندهٔ اندیشهٔ اصولی و نیز اجتهاد اصولی دقیقاً در برابر کتاب حدائق الناظره شیخ یوسف بحرانی قرار می گیرد. محمدحسن نجفی در دوران خود به استقلال سیاسی مسلمانان و رد سلطهٔ کافران بر سرزمین های اسلامی بر اساس قواعد فقهی دفاع می کرد. به عنوان مثال، او باور داشت که خانه های کافر نباید بلندتر از خانه های مسلمانان باشند، زیرا بر اساس قواعد مسلمانان، بلندمرتبگی خانه های مسلمانان باید حفظ شود.

همچنین، او معتقد بود که فروش یک بندهٔ مسلمان به یک کافر مجاز نیست. یکی از دیگر باورهایی که محمدحسن نجفی در فقه سیاسی داشت، ظلم ستیزی است. او معتقد بود که رفع ظلم و داوری عادلانه حتی در داوری بین یک مسلمان و یک غیرمسلمان نیز باید رعایت شود.

تصویر مقبره محمد حسن نجفی

فقه سیاسی :

همچنین می توان قواعد فقه سیاسی را نزد وی در محورهای زیر بیان کرد:

اسلام، دین سادگی :

وی اعتقاد داشت که اسلام احکام خود را بر پایهٔ سادگی و آسانی بنا نهاده است، البته به شرطی که این سادگی منجر به تساهل و آسان بینی نشود. چرا که در این صورت، خطر سهل انگاری و بی اعتنایی به وجود می آید. بنابراین، در شرایطی که عُسر و حَرَج وجود ندارد، احکامی که متوجه مکلفین است نباید با بی توجهی و بی اعتنایی مواجه شوند.

حرام بودن کمک به جور و گناه :

یکی از اصول بنیادی در حوزهٔ علم اصول فقه، اصل حرمت کمک به ارتکاب گناه و ستم است. بر اساس روحیت کلی که در فقه اسلامی حاکم است، نه تنها اقدام مستقیم در ارتکاب گناه مورد نهی است، بلکه کمک به ارتکاب گناه نیز از جملهٔ اعمال مجرمانه به شمار می آید. بر مبنای این اصل، فردی که متوجه می شود کسی در ارتکاب گناه خود قرار دارد، معتقد است که کمک به او در انجام این گناه، با حرمت لازمی همراه است. به طور ساده تر، اگر به یک گناهکار در ارتکاب گناهش کمک کنیم، این کمک به طور ضروری حرام و ممنوع است. بر این اساس، او معتقد است که نباید به کفار اجازهٔ ساخت معابد در شهرهای اسلامی داده شود، زیرا عبادت آنها از منظر اسلام باطل است.

ولایت فقیه :

محمدحسن نجفی دربارهٔ ولایت فقیه در کتاب جواهر الکلام می گوید: «کسی که در ولایت فقیه وسوسه کند، طعم فقه را نچشیده است و معنا و رمز کلمات معصومین را نفهمیده است.»

مصلحت اندیشی و تدبیر :

از نظر صاحب جواهر، یکی از عواملی که باعث پویایی فقه می شود، وجود عناصری است که ناشی از مصلحت اندیشی و تدبیر می باشند. این عناصر، به نظر وی، نقش حفظ جامعهٔ شیعه را ایفا می کنند و در شرایط دشوار، راهنمایی می کنند. با در نظر گرفتن این عوامل و عناصر در اجتهاد، فقیه مجتهد همواره خود را به روز نگه می دارد و بر اساس شرایط زمان و مکان، حکم می کند.

رعایت مقتضای زمان و مکان :

در تعداد زیادی از مسائل، می توان دید که صاحب جواهر به رعایت مقتضای زمان و مکان اهمیت می دهد. به عنوان مثال، دربارهٔ اجبار محتکر به فروش کالاهای احتکاری، او اعتقاد دارد که نه تنها باید محتکر را به فروش کالا مجبور کرد، بلکه اجماع نیز نشانگر این موضوع است. این اجبار به نفع عموم و مصلحت عامهٔ مردم صورت می گیرد. وی بر این باور است که این اجرا با مصلحت عموم در تضاد است، زیرا قاعدهٔ اسلامی که تسلط فرد بر اموالش را تأیید می کند، با مصلحت عموم در تناقض است و تسلط فرد بر مصلحت عموم نادیده گرفته می شود.

تقیه :

واژهٔ تقیه از لحاظ ساختار صرفی، اسم مصدر است و فعل آن یا تقِی یتْقی از ثلاثی مجرد یا إتقی یتّقی ثلاثی مزید است. اهل لغت تقیه را از ماده وقی یقی بمعنای «حفظ و صیانت از آزار و اذیت» دانسته اند. ابن منظور در لسان العرب می گوید: «وقاه الله وقایَة و واقیة، ای صانه».

آثار و تألیفات محمدحسن نجفی :

• الرسالة العملیة: به فارسی نوشته و از کتاب «نجاة العباد» گرفته شده است

• رسالة فی الزکاة والخمس

• نجاة العباد فی یوم المعاد: رسالهٔ عملیه و فتواهای فقهی

• هدایة الناسکین: رساله ای دربارهٔ حج

• رساله ای در ارث

• جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام : جواهر الکلام مهمترین و تأثیرگذارترین اثر صاحب جواهر است. این کتاب منبعی جامع در فقه استنباطی بوده که نظیر آن تاکنون به تحریر در نیامده است. نقل اقوال فقهاء و استدلال دقیق از نکات عمده قابل توجه در جواهر است. این کتاب در بیان تمام فروعات فقهی همانند بحارالانوار علامه مجلسی است. شیخ محمد حسن در ۲۵ سالگی مشغول به تألیف شد و حدود سی سال از عمر خویش را صرف این اثر نمود و به سبب همین تألیف سترگ، ملقب به شیخ الفقهاء شد. این کتاب سرانجام در سال ۱۲۵۷ق به اتمام رسیده است.

باید توجه داشت که آثار الشیعة الامامیة تألیف نوادهٔ ایشان، یعنی عبدالعزیز جواهر کلام است.

درگذشت محمد حسن نجفی :

وی در تاریخ یکم شعبان سال ۱۲۶۶ هجری قمری (۲۲ خرداد ۱۲۲۹ هجری شمسی) در نجف درگذشت و آرامگاهش در محله عمارۀ نجف است. تاریخ مرگ را به حروف ابجد «بین الانام یتیمان جواهره» بیان کرده اند که طبق حروف ابجد همان ۱۲۶۶ است.

گردآوری : بخش مذهبی بیتوته