آشنایی با سیل و روش های مقابله با سیل

مجموعه: متفرقه

روش های اصلی مهار سيلاب از زمان های دور به كار گرفته می شوند

بدون شک سيلاب به عنوان يک بلای طبيعی شناخته شده است. ولی در عمل سيلاب هم از نظر تلفات جانی و هم از نظر خسارات مالی مهيب ترين بلای طبيعی در جهان محسوب می شود.

سيلاب زمانی روی می دهد كه خاک و گياهان نتوانند بارش را جذب نموده و در نتيجه كانال طبيعي رودخانه كشش گذردهی رواناب ايجاد شده را نداشته باشد. روش های اصلی مهار سيلاب شامل احياﺀ جنگل ها، احداث سيل بندها، سدها، مخازن و كانال های سيلاب بر می باشند.

تعريف سيل

سيل در حقيقت افزايش ارتفاع آب رودخانه و مسيل و بيرون زدن آب از آن و اشغال بخشی از دشت های حاشيه رودخانه می باشد كه می تواند با غرقاب نمودن منطقه باعث وارد آمدن خسارات بر ساختمان و تاسيسات عمومی شده و تلفات انسانی و دامی به همراه داشته باشد در مواردی نيز سيل می تواند ناشی از افزايش سطح آب درياچه و يا دريا باشد كه در اين موارد جريان بادهای شديد تاثير زيادی خواهد داشت.

در هنگام بارش باران و برف، مقداری از آب جذب خاک و گياهان می شود، درصدی تبخير می شود و باقيمانده جاری شده و رواناب ناميده می شود. سيلاب زمانی روی می دهد كه خاک و گياهان نتوانند بارش را جذب نموده و در نتيجه كانال طبيعی رودخانه كشش گذردهی رواناب ايجاد شده را نداشته باشد.

به طور متوسط تقريبا 30 درصد بارش به رواناب تبديل می شود كه اين ميزان با ذوب برف افزايش می يابد. سيلاب هايی كه بصورت متفاوت روی می دهد منطقه ای به نام سيلابدشت را در اطراف رودخانه بوجود می آورند.

سيلاب های رودخانه اغلب ناشی از بارش هاي شديد می باشد كه در برخی موارد همراه با ذوب برف مي باشد. سيلابی كه بدون پيش هشدار يا پيش هشدار كمی در رودخانه جاری شود تند سيل ناميده می شود. تلفات جانی اين تند سيلاب ها كه در حوزه های كوچک بوقوع می پيوندند عموما بيشتر از تلفات جانی سيلاب های رودخانه های بزرگ می باشند.

روش های اصلی مهار سيلاب از زمان های دور به كار گرفته می شوند. اينها شامل احياء جنگل ها، احداث سيل بندها، سدها، مخازن و كانالهای سيلاب بر می باشند.

انواع مختلف سیل:

سیل ناگهانی (Flash Flood)

سیل کوتاه مدتی است که معمولا با بالا آمدن سریع سطح آب و جریان نسبتا زیاد همراه بوده و معمولا از یک رگبار شدید روی منطقه ای کوچک بوجود می آید. این سیل با زمان هشدار کم و گاهی بدون هشدار رخ می دهد و در عرض چند دقیقه به نقطه اوج می رسد. به این دلیل به آن سیل برق آسا نیز گفته می شود.

اثرات این سیل اغلب مصیبت بار است و بسته به وسعت و کاربری حوزه، ممکن است فاجعه انسانی بزرگی به بار آورد. سیل ها گلابدره تهران (1366)، ماسوله گیلان (1377) و گلستان که در مرداد ماه 1380 و 1381 اتفاق افتاد مثال هایی از این نوع سیل مخرب است.

سیل رودخانه ای (River Flood)

سیلاب در رودخانه ها مساله ای طبیعی و غیر قابل اجتناب است. برخی سیلاب ها به طور فصلی مثلا با بارندگی های بهاره یا زمستانه توام با ذوب برف ها اتفاق می افتد که در این مواقع بستر رودخانه ها سریعا پر آب می شود، مانند سیل رودخانه های کارون، هیرمند و کرخه که آب رودخانه بتدریج بالا آمده و زمین های مجاور را زیر آب می برد.

این سیل بر خلاف سیل ناگهانی زمان هشدار مناسبی برای تخلیه و دور شدن از منطقه سیل گیر دارد و چنانچه از ساخت و سازهای غیر مجاز در بستر و حریم رودخانه ها جلوگیری شود، می توان خسارات ناشی از این سیل را به حداقل رسانید.

سیل شهری (Urban Flood)

با تغییر کاربری اراضی از مزارع و جنگل به خیابان و ساختمان، قدرت جذب باران توسط زمین کم می شود. اراضی شهری 2 تا 6 برابر رواناب بیشتری نسبت به اراضی بکر و طبیعی تولید می کنند. در زمان سیلاب شهری خیابان ها و کوچه های شهر به رودخانه ها و مسیل های پر سرعتی تبدیل می شوند که می توانند زندگی شهری را مختل کرده و موجب خسارات فراوانی گردند.

همچنین سیل ممکن است شما را مجبور کند که خانه را تخلیه کنید یا اینکه در داخل خانه حبس شوید. در این حال اگر آب، گاز، برق و یا تلفن قطع شود شما چکار خواهید کرد؟

بنابراین اگر در جایی زندگی می کنید که در معرض خطر سیل گرفتگی است؛ قبل از وقوع سیل در مورد تاریخچه سیل محل زندگی خود تحقیقی انجام دهید.

- در صورت امکان خطر سیل پذیری منطقه خود و عمق سیلاب در آنجا را پیدا کنید.

- مسیرهای حرکت مطمئن را شناسایی کنید تا در زمان سیل به یک مکان امن حرکت کنید.

- اگر در جایی زندگی می کنید که دائما با خطر سیل گرفتگی مواجه هستید با استفاده از مصالح مناسب و تمهیدات لازم، ساختمان خود را ضد آب کنید.

- تمهیدات لازم را برای جلوگیری از برگشت آب سیل از طریق مجاری فاضلاب به داخل خانه، فراهم کنید. این کار از طریق گذاشتن در پوش های مناسب در مجاری فاضلاب امکان پذیر است. همچنین استفادده از قاب چوبی لولادار در جلو درب ورودی خانه ها موثر است.

بنابراین توصیه می شود علاوه بر اندیشیدن تدابیر مناسب برای پیشگیری و مقابله با وقوع سیل، در هنگام هشدار به توصیه ها و اخطاریه های سازمان هواشناسی توجه کرده و به هنگام وقوع در صورت امکان محل را ترک و به نزدیک ترین مناطق مرتفع بروید.

هنگام وقوع سیل در صورت امکان محل را ترک و به نزدیک ترین مناطق مرتفع بروید

پیش بینی و هشدار سیل

پیش بینی سیلاب در پدیده های هیدرولوژیكی همراه با پیش بینی هوا تقریبا در تمامی كشورهای دنیا از جایگاه ویژه ای (مخصوصا در توسعه اقتصادی)، برخوردار است. پیش بینی سیل در مهندسی منابع آب، به منظور استفاده صحیح از انرژی رودخانه، حمل و نقل زمینی، آبیاری، آبرسانی و مهار سیلاب اهمیت خاصی دارد.

پیش بینی خطرات رودخانه نظیر وقوع سیلاب برای تمامی بخش های اقتصادی كشور و برای جمعیت شهری و روستایی در منطقه حایز اهمیت می باشد. اگر هشدار یا اخطار به موقع صورت گیرد، امكان به حداقل رسانیدن خسارت‌های احتمالی وجود دارد. مطالعه موردی در تعدادی از كشورها نشان داده است كه پیش‌بینی و هشدار سیل می‌تواند میزان خسارات را 6 تا 40 درصد كاهش دهد.

به طور كلی در پیش بینی سیلاب موارد ذیل مد نظر قرار می گیرد:

- پیش بینی حجم رواناب ناشی از بارندگی

- پیش بینی توزیع رواناب برحسب زمان در محل های مشخصی در مسیر رودخانه.

در عمل محاسبات زیر باید صورت گیرد:

- ارتفاع یا تراز آب رودخانه

- زمان وقوع ارتفاع و حداكثر شدت جریان مربوطه

- مقدار شدت جریان حداكثر 

- حجم رواناب ناشی از سیلاب.

بنابراین واضح است كه پیش بینی سیلاب شامل بخش های زیر است:

- تعیین رواناب از داده های بارندگی

- محاسبه آبنمود سیلاب

- پیش بینی ارتفاع و شدت جریان.

از آنجا كه پیش بینی سیلاب باید در كوتاه ترین زمان ممكن صورت گیرد؛ باید كارآیی و توان سازمان پیش بینی كننده سیلاب را بالا برد.

معمولا خطر وقوع سیلاب از طریق علایم زیر اعلام می شود:

- علامت زرد، نزدیک شدن سیلاب را به بازه مورد نظر رودخانه، قبل از وقوع آن مشخص می‌كند.

- علامت كهربایی، نزدیک شدن سیلاب سنگینی را قبل از وقوع آن اعلام می كند و به معنی آماده باش كاركنان مربوطه و افزایش مراقبت و هوشیاری و انجام اقدامات مقتضی است.

- علامت قرمز، به معنی نزدیک شدن سیلابی سنگین است. به طوری كه امكان وارد آمدن خسارت وجود دارد و ممكن است باعث زیر آب رفتن زمین های كشاورزی تا عمق یک متری یا بیشتر (درمناطق محافظت نشده) ‌شود.

مدیریت مقابله با سیل

گزارش های سازمان های امدادرسانی و مقابله با حوادث غیرمترقبه، نهادها و سازمان های ملی و بین المللی كه توسط سازمان ملل مورد بررسی قرار گرفته حاكی از آن است كه سیل را باید یكی از جدی ترین مخاطرات طبیعی به شمار آورد. تنها تعداد معدودی از كشورهای جهان از مسایل و مشكلات سیل و سیل زدگی فارغ هستند.

این بررسی ها نشان می دهد كه به رغم هزینه های هنگفتی كه برای مقابله با سیلاب صرف می شود، خسارات سالانه سیلاب در سطح بین المللی، چه در كشورهای توسعه یافته و چه در كشورهای در حال توسعه، مداوما و مرتبا روبه افزایش است.

سیر صعودی خسارات سیل طی دو دهه گذشته سبب شده است كه آرزوی دیرینه درباره حل قطعی مساله طغیان ها (با توسل به اقدامات و تاسیسات فیزیكی كنترل سیلاب)، جای خود را به درک این واقعیت دهد كه همیشه و همواره نمی توان در مهار سیل موفق بود، بلكه باید كوشید تا پیامدها و تبعات زیان بار و مخرب سیل ها را كاهش داد.

باید كارآیی و توان سازمان پیش بینی كننده سیلاب را بالا برد

اگر هنگام وقوع سیل در خیابان و داخل خودرو باشیم چگونه باید جان خود را نجات دهیم؟

اگر هنگام وقوع سیل و بارش های شدید در خیابان و داخل خودرو هستید، باید در مکانی ایمن متوقف شوید. نکته مهم در ‏خصوص منطقه ایمن این است که در بالا دست این مکان، دره، رودخانه، چشمه یا منطقه‌ای که در گذشته ردی از عبور آب و ‏جریان های سریع آبی بوده است، وجود نداشته باشد، زیرا توقف در این مکان ها بسیار خطرناک است.

باید در جایی متوقف شوید ‏که کاملا مسطح باشد تا خطر سقوط سنگ در آن وجود نداشته باشد. همچنین باید در مناطقی به دور از کانون های خطر، تیر‌های ‏برق فشار قوی و از همه مهمتر به دور از سازه هایی که ایمن نیستند مانند ساختمان های نیمه کاره داربست دار، باشید. ‏

هنگام وقوع سیل به این نکات توجه کنید

اگر در خارج از ساختمان (اداری، مسکونی) هستید، خونسرد باشید. از جاده های هموار عبور کنید و به محل هایی که امکان فروریختن آن‌ها وجود دارد، نزدیک نشوید. اصل بهداشت روانی عبارت است از حفظ خونسردی و همدلی با دیگران توأم با امید به خداوند سبحان.

در صورتی که مجبور به ترک منزل و محل سکونت خود هستید، قبل از خروج حتما جریان برق، آب و گاز را قطع کنید و اگر مجبور به ماندن در ساختمان هستید، نیز بهتر است که این کار را انجام دهید. برای کسب اطلاعات و دستورالعمل های لازم به پیام های رادیو و تلویزیون گوش کنید و در صورتی که دستور تخلیه داده شد، فوراً این کار را انجام دهید.

در منطقه سیل زده مراقب مار‌ها باشید؛ زیرا سیل، مار‌ها را از لانه بیرون می‌کشد. اگر تصور می‌کنید سیل قبلا شروع شده است، فورا منزل را ترک کنید؛ چرا که ممکن است تنها چند ثانیه وقت گریز داشته باشید. اگر منزل شما در محاصره سیلاب قرار گرفته است به بالاترین نقطه ساختمان پناه ببرید. گوش به زنگ باشید تا در صورت اعلام سیلاب برق آسا و به سرعت منزل را ترک کنید.

اگر خودروی شما در آبی که به‌سرعت سطح آن‌ها بالا می‌آید، گیر کرده است، فورا آن را رها کنید و به محل مرتفعی بروید؛ به آرامی رانندگی کنید و مراقب خرابی‌ها و شیب‌های جاده باشید. هنگام رانندگی از دنده‌های سنگین استفاده کنید، زیرا ترمز‌ها در آب به خوبی کار نمی‌کنند. اگر خانه شما در محل مرتفعی است، همان جا بمانید. به نقطه مرتفعی دور از رودخانه‌ها، نهرها، جویبار‌ها و زهکشی ها بروید.

اقدامات لازم بعد از وقوع سیل

با مناطق سیل‌زده آشنا شوید. اگر در این موارد مطمئن نیستید، با مراکز جمعیت هلال احمر محل خود تماس بگیرید. برای کسب اطلاعات و دستورالعمل‌های لازم به رادیو گوش دهید. کمک‌های اولیه را به افراد آسیب دیده برسانید و در صورت نیاز از دیگران کمک بخواهید.

از مناطق سیل زده دور شوید مگر آنکه از شما درخواست کمک شده باشد یا اینکه بتوانید کمک کنید. از سیم های آویزان برق و منابع اصلی آب و شبکه های تخریب شده فاضلاب دور شوید و این موارد را به مقامات مسئول گزارش دهید. سیل به خطوط برق آسیب می رساند و موجب بروز آتش سوزی می شود؛ این تخریب می تواند آتش سوزی در انبار‌های حاوی مواد سوختی را گسترش دهد.

سعی کنید شعله های کوچک آتش را خاموش کنید و به سرعت با آتش نشانی و اورژانس تماس بگیرید. منابع تخریب شده آب ممکن است باعث کاهش فشار آب شود؛ هنگام فرونشاندن حریق به نکته فوق توجه کنید. در منطقه سیل زده مراقب مار‌ها باشید؛ زیرا سیل، مار‌ها را از لانه بیرون می کشد.

پس از سیل احتمالی شیوع بیماری های عفونی مانند عفونت دستگاه گوارش ناشی از انواع میکروب‌ها و ویروس‌ها (شیگلا- اشرشیاکلی- هپاتیت و عامل حصبه) وجود دارد که باید مراقبت های لازم بهداشت فردی و عمومی و بهداشت آب و غذا به عمل آید.

گردآوری: بخش اسرارخانه داری بیتوته