پدر چای ایران که بود؟

مجموعه: تاریخ و تمدن

آقا محمدخان قاجار قوانلو، ملقب به كاشف السلطنه

پدر چای ایران که بود؟
لاهیجان مهم‌ترین مرکز کشت و تولید چای ایران به شمار می‌رود و کلمه چای در ایران با نام این شهر همراه است. قدمت استفاده از چای و کشت و تولید آن در جهان حدود ۵۰۰۰ سال می‌باشد، اما ایرانیان چای را نخست به عنوان یک ماده دارویی می‌شناختند و تا حدود قرن۱۱و۱۲ (صفوی تا قاجار) نام آن را در کتاب‌های پزشکی و داروشناسی فهرست کرده بودند.

البته هنوز هم چای به عنوان یک ماده داروئی مورد استفاده قرار می گیرد. انتقال چای ابتدا از جاده ابریشم توسط چینی ها انجام می شد و به تدریج کشت و تولید آن در هندوستان رونق یافت و از راههای بازرگانی جنوب به ایران نیز وارد می شد. برای اینکه کشت و مصرف چای در همه طبقات عمومی شود سختی ها و محدودیت های زیادی کشیده شد تا سرانجام حاج محمد قوانلو ملقب به کاشف السلطنه به تشویق مظفرالدین شاه قاجار، گام بلندی در این راستا برداشت.

آقا محمدخان قاجار قوانلو، ملقب به كاشف السلطنه و مشهور به چايكار؛ فرزند اسدالله ميرزا در 1282 ق (۱۲۴۴ هجری شمسی) در شهرستان تربت حيدريه متولد شد. نسبش به عباس ميرزا نايب السلطنه مي رسد. او پس از پايان تحصيلات مقدماتي به استخدام وزارت امور خارجه درآمد. دو سال منشي ميرزانصرالله خان مشيرالدوله وزير خارجه وقت بود. در 1298 ق با سمت دبير دومي به سفارت ايران در فرانسه اعزام شد شد و در رشته حقوق دانشگاه سوربن فرانسه به تحصیل پرداخت.

در سال پنجم اقامت خود در پاريس، به رتبه نايب اولي سفارت ارتقاء يافت. در همين اوان وارد لژ فراماسونري شد. در سفر سوم ناصرالدين شاه به اروپا در 1306 ق به عنوان مترجم دكتر فووريه، طبيب مخصوص شاه برگزيده شد و پس از هشت سال به ايران بازگشت. كاشف السلطنه در 1311 ق از سوي حاكم خراسان ( مؤيدالدوله) نايب الاياله تربت حيدريه گرديد. در همين دوران با مخالفان استبداد همصدا شد و به نشر افكار جديد و شبنامه نويسي پرداخت و چون ناصرالدين شاه فرمان دستگيري او را صادر كرد، ابتدا به ملك خود در نيشابور و سپس به روسيه و از آنجا به عثماني گريخت.

او پس از قتل ناصرالدين شاه به ايران بازگشت و به سمت قنسول ايران در هند انتخاب شد. او هنگام اقامت در هند با صنعت چاي و كشت آن، در آن كشور آشنا شد و آن را فراگرفت و هنگامي كه به ايران بازگشت مقدار زيادي تخم چاي و قلم گياه آن را با خود آورده كشت چاي را در منطقه گيلان آغاز كرد و رونق داد.

او که قبلا موقعیت و حاصلخیزی زمین‌های گیلان را بررسی نموده بود و لاهیجان و همچنین تنکابن را مناسب کشت این محصول دیده بود، بذرها و نهال های چای را به این دو شهر منتقل نمود و به این ترتیب نخستین باغهای چای در سال ۱۲۷۹ شمسی در شمال کشور احداث گردید. امروزه کشت چای از تنکابن تا رضوانشهر تالش گسترش یافته است. چند سال بعد اولین کارخانه چای کشور به پیشنهاد کاشف السلطنه در مجلس تصویب شد. او کتابی به عنوان «رساله دستورالعمل زراعت چای» به چاپ رساند و به صورت عملی مراحل کشت و تولید چای، نحوه چیدن برگ چای، انتخاب و درجه بندی چای، و همچنین روش مالش و خشک کردن و چشیدن چای را به کارگران آموخت.

کاشف السلطنه در 1322 ق به عنوان كاردار دولت ايران به سفارت ايران در پاريس اعزام شد. پس از بازگشت به كشور از سوي نخستين دوره مجلس شوراي ملي مأمور تأسيس بلديه به سبك جديد براي تهران شد. از جمله فعاليتهاي او در شهرداري، نامگذاري خيابانها و كوچه هاي تهران، شماره گذاري منازل، روشنايي خيابانها با چراغ برق و برخي كارهاي ديگر بود. وي پس از يك سال و اندي از اين شغل استعفا داد و به وزارت خارجه بازگشت.

آرامگاه كاشف السلطنه پدر چای ایران در لاهیجان

چند سالي در سفر بود تا اينكه پس از بازگشت در كابينه دوم سپهسالار به سمت معاون رئيس الوزراء منصوب شده با روي كار آمدن رضاخان به رياست سازمان چاي كشور رسيد. از اين به بعد كاشف السلطنه يكسره به كار چاي و چايكاري پرداخت. او مقاديري بذر چاي، ماشين آلات كشاورزي و تعدادي كارشناس متخصص از چين وارد كرد و تحولي در صنعت چاي كشور ايجاد نمود. در 1307 ش هنگام بازگشت از هندوستان كه براي خريد بذر و ماشين آلات چاي به آنجا رفته بود، در راه تهران در اثر تصادف درگذشت.

جنازه او بنا به وصيتش در تپه هاي چاي لاهيجان دفن شد كه اكنون آرامگاهش به موزه چاي تبديل شده است. بنای موزه تاریخ چای اسکلتی از بتون و سنگ تیشه است که در زیربنایی به مساحت ۵۱۲ متر مربع در انتهای خیابان کاشف شرقی لاهیجان و در دوطبقه واقع شده و در کنار برج، آرامگاه كاشف السلطنه بنا شده است. این مقبره در حال حاضر یکی از دیدنی های شهر لاهیجان است که در کنار موزه تاریخ چای قرار دارد. این موزه در سال ۱۳۷۵ به همت سازمان میراث فرهنگی با شماره ۱۷۶۹ به ثبت رسیده است.

منابع :
mashreghnews.ir

lahijannews.com
روزشمار تاریخ معاصر ایران