آشنایی با هنر خمک دوزی سیستان

مجموعه: هنرهای دستی و ترسیمی

خامه به معنای قلم و کلک (برهان قاطع و فرهنگ جهانگیری) و ابریشم به معنای نخ کم تاب ( ناظم الاطباء ) ، خامه دوزی نیز در لغت نامۀ دهخدا چنین توصیف شده است: " گلدوزی کردن روی پارچه با خامه (ابریشم نتابیده)  ،  بنابراین خامه به معنای ابریشم و دوختن فعل باشد. جمع آن نشان دهندۀ نوعی از هنر سنتی با ارزش است."

خمک دوزی واژه دگرگون شده خامه دوزيست که سفيد دوزی نيز خوانده مي شود اما آنچه از گذشته های دوربرآن ناميده شده " خمک دوزيست " ،  نامی که درخشش زيبای الياف ظريف ابريشم درتار و پود پارچه های زيبای سيستان را به همت دستان پرتوان و ذوق بی کران مردمانش يادآور است.

هنری از خانواده سوزندوزی ، شکل گرفته از نقوش خاص واصيل بومی که به وسيله الياف ظريف ابريشم به شکل برجسته اکثرا"بر روی پارچه هايی ازجنس کتان دوخته  مي شده است.

خمك دوزي از نقوش خاص و اصيل بومي به شكل برجسته هندسي و به صورت گل هاي هشت پر، لوزي، مربع، مثلثي و طليبي تشكيل شده است.

 
از اين هنر بيشتر در تزيين لباس بويژه دور يقه و سر آستين لباس هاي مردانه و زنانه، عرقچين، پيش بند، جانماز، دستمال و سفره استفاده مي‌شود.

تاریخچه خمک دوزی در سیستان :
تاريخ و قدمت هنرخمک دوزی را مي توان با زمان ظهور ابريشم درسيستان مصادف دانست و آنچه که به تحقيق مشخص شده اين است که درنخستين نوشته های اسلامی ، " سيستان  " مکان توليد بهترين بافت های ابريشمی و پشمی توصيف شده است.

جالب است که بگويم سيستان با داشتن باغ های فراوان توت يکی از بزرگترين مراکزتوليد ابريشم بوده است به گونه ای که منابع تاریخی از وجود گارگاه های تولید پیله و ابریشم در روستای چلنگ زابل حتی در حدود صد سال قبل خبر می دهند.در حالی که بسياری به اشتباه گمان مي کنند ابريشم همواره ازچين به سيستان وارد مي شده وسيستاني ها در توليد ابريشم هيچ نقشی نداشته اند .

اوج اين هنر را نیز همچون ديگر هنرها و صنايع سيستان مي توان به دوره های اشکانی و ساسانی نسبت داد.

دليل خواندن اين هنرظريف و زيبای اصيل سيستانی به اين نام اين است که درگذشته ، ابريشم به صورت خام يعنی بدون هيچ پرداخت ويا اعمالی ازقبيل رنگرزی و پخت يا سفيد کاری مورد استفاده قرارمي گرفته است وهمين امردليلی برناميدن اين هنربدين نام است.

خومک دوزی صرف نظر از شیوۀ تولید بی شباهت به سوزن دوزی بلوچ نیست با این تفاوت که در آن فقط از نخ ابریشم یک رنگ که معمولاً سفید است استفاده می شود .

قدمت خامه دوزی ،همزمان با قدمت ابریشم دوزی می باشد و این دوخت در طول گذشت زمان تحولات شگرفی را پشت سر گذاشته است . خامه دوزی در حال حاضر فقط در روستا های زابل به حد کامل رواج دارد و نقوش آن بیشتر متشکل از خطوط منحنی گردان است.

نقوش رایج در خمک دوزی :
از نقوش رایج در این هنر می توان به "حصیر دوزی، توردوزی، خامه کشی، بته جقه ای، نرگسی، گلی، نقوش ستاره ای، نقوش هندسی، انواع گره ها ، خطوط منحنی، الگوهای مختلف تخم خربزه و یا دم ماهی و غیره اشاره نمود که حصیر دوزی و بته جقه ای معمولاً در وسط و بقیه نقوش در اطراف دوخته می شوند

این دوخت علاوه بر روستاهای زابل در روستاهای یزد به ویژه تفت نیز به صورت خانگی رواج دارد و برای تزئین بقچه،جانماز،روطاقچه ای و غیره استفاده می شود.
دوخت به شیوۀ دومی گلدوزی به نام پردوزی است و نوع نخ ابریشم رنگ نشده و سفید است که در اصطلاح به آن خامه می گویند.

نقش به صورت حاشیه در دور کار،گل به صورت بوته با برگهای فراوان و تک گل در قسمت مرکز کار بر پارچه می نشینند .
خمک دوزی اکنون هنری منسوخ شده به شمارمی آيد که خوشبختانه در سال های اخیر با همت دلسوزان این دیار و با تلاش اداره ميراث فرهنگی ، صنايع دستی وگردشگری سیستان و بلوچستان رونقی دوباره یافته است ، امید که این هنر دوباره پر و بالی بگیرد برای رسیدن به اوجی همچون گذشته.

منبع:sistaniha.info