تاریخچه فرش کرمان
- مجموعه: فرش و گلیم
شهرت و آوازه قالي كرمان بيش از هر چيز به دليل درآميزي رنگ و طرح آن است
هنرهاي دستي جلوه‌اي از فرهنگ درخشان گذشتگان است كه بي‌ترديد فصلي با اهميت از تاريخ هنر سرزمين ما را رقم زده‌اند.
ساليان درازي است كه مردم كرمان در كنار ساير فعاليت‌هاي اقتصادي، و اجتماعي به قاليبافي، شال‌بافي، پته‌دوزي و ترمه‌بافي پرداخته‌اند و توانسته‌اند شهرتي جهاني كسب كنند.
يكي از صنايع دستي كرمان، همان هنر قديمي و اصيل ايرانيان يعني قاليبافي است كه افزون بر ارزش اقتصادي، مظهر ميراث فرهنگي و ملي ايران است.
قالي كرمان، اين گوهر گرانبها كه همه شيفته آن هستند و بر تارك زيباترين و گرانبهاترين فرش‌هاي جهان درخشش هميشگي دارد، هنري كه در ظرافت، رنگ‌آميزي و كيفيت در دنيا همتا ندارد و به‌طور قطع از نفيس‌ترين صنايعي است كه در جهان رقيبي ندارد. اين هنر در گذر زمان با فراز و نشيب‌هايي روبرو شده و گويي در سال‌هاي اخير، تا حد زيادي از اهميت آن كاسته شده است.
كرمان در زمينه بافت قالي، تاريخ مدوني ندارد و تاريخ آن سينه به سينه نقل شده است و به روايتي باسابقه پانصد ساله يكي از مناطق قديمي، قاليبافي در ايران به شمار مي‌رود. در عهد صفويه كه اوج شكوفايي هنر در ايران بود، قالي هم مانند ديگر هنرها در اين دوره بيشتر شكوفا شد. اين صنعت در اوايل دوره قاجاريه رو به زوال رفت. شروع انقلاب صنعتي و ورود پارچه‌هاي نساجي و ماشيني كه كاهش توليد انواع منسوجات دستي را در پي داشت عامل اصلي گرايش به هنر قاليبافي در كرمان بود و در واقع بعد از انقلاب صنعتي اروپا، يكي از پررونق‌ترين دوره‌هاي قاليبافي در كرمان آغاز شد.
شهرت و آوازه قالي كرمان بيش از هر چيز به دليل درآميزي رنگ و طرح آن است. طرح و رنگ قالي كرمان يكي از نفيس‌ترين، زيباترين، و خوش‌سبك‌ترين بافته‌هاي جهان به شمار مي‌آيد به‌طوري كه كمتر مي‌توان دو قالي از نظر رنگ و نقشه شبيه به هم پيدا كرد.
طراحي و نقشه‌كشي قالي كرمان هم قدمتي ديرينه دارد، گرچه به جز نامي كه از چند تن از نقاشان منطقه كرمان به جاي مانده، تاريخچه چندان دقيقي درباره چگونگي رونق طراحي نقشه‌هاي قالي و چگونگي نام نهادن به طرح‌هاي اين منطقه در دست نيست.
پيدايش و رونق طرح‌ها
پيش از پيدايش نقشه، قالي با نقشه و طرح‌هايي كه بافندگان در ذهن داشتند و سينه به سينه از نياكان خود فراگرفته بودند، بافته مي‌شد.
طراح كرماني، كه با سر انگشت ماهر و تواناي خود همواره زيبايي آفريده است، هيچگاه خود را محدود در چند رنگ و نقش نكرده است و همين بدعت‌ها و نوآوري‌هايش سبب شده تا از رقباي خود پيشي گرفته و در بافت قالي‌هاي نفيس و زيبا، شهرتي بي‌مانند كسب كند.
مردم كرمان قبل از قاليبافي به كار شال‌بافي مي‌پرداختند و در طرح‌هاي قديم فرش كرمان جاي پاي طرح‌هاي شال‌بافي كرمان هويدا است، اما به تدريج در طرح‌هاي قالي، تنوع ايجاد شد و طراحان معروفي چون حسين، امير و احمد شاهرخي كارهاي زيبايي خلق كردند كه كرمان را از ديگر مناطق بافت متمايز كرد و به تدريج طرح‌هاي باب بازار خارج از كشور رايج شد و طرح‌هاي گل‌فرنگ، گلداني، ظل‌السلطان و تصويري بوجود آمدند به‌طوري كه خاندان شاهرخي را از پيشكسوتان هنر طراحي قالي كرمان قلمداد كردند. البته كاظم راد، شكرالله پاك‌گوهر، رضاخان‌زند، محمود ارجمند، محمد سام، حسن رسولي و ميرزاعليرضا مايل از ديگر طراحان مشهور و معاصر قالي كرمان هستند.
از ميان توليدكنندگان بزرگ قديمي قالي كرمان نيز مي‌توان از احمد يزدان‌پناه معروف به ديلمقاني، محمد ارجمند كرماني، ملقب به سلطان قالي كرمان، برادران رشيد فرخي، برادران اژدري و ژان‌تيموياناكي نام برد و ابوالهادي، فتحي، نصيري و وزيري هم از مهمترين توليدكنندگان فعلي قالي شهري‌باف استان كرمان هستند.
يكي از صنايع دستي كرمان، همان هنر قديمي و اصيل ايرانيان يعني قاليبافي است
مهمترين طرح‌هاي قالي
شركت سهامي فرش كرمان نيز با بيش از 60 سال سابقه از قديمي‌ترين توليدكنندگان فرش‌هاي اصيل كرمان است. از جمله طرح‌هاي معروفي كه در كارگاه‌هاي قاليبافي كرمان بافته مي‌شود به طرح‌هايي چون سبزي‌كار، طرح‌هاي تصويري و افشان مي‌توان اشاره كرد كه بهترين طرح‌هاي سبزي‌كار اغلب در حوزه قاليبافي راور بافته مي‌شود و مهمترين آنها عبارتند از: طرح حافظ، ليلي و مجنون، خيام و منظره.
طرح‌هاي افشان به ويژه افشان شاه‌عباسي كه شايد بدترين آنها در دورة معاصر، حاصل دست تواناي طراحان خاندان شاهرخي بوده است و نيز نقوش قاب قرآني، انواع درختي، گلداني تلفيقي از ديگر طرح‌هاي معروف كرمان است و انواع گل فرنگ طرح‌هاي گوبلني در اوايل سده سيزدهم هجري شمسي بخش مهمي از طرح‌هاي منطقه كرمان را به خود اختصاص داد كه برگرفته از هنرهاي تزئيني غيرايراني بود و طرح‌هاي شكارگاه، بازوبندي، خشتي و لوزي خاتم از ديگر طرح‌هاي اين منطقه هستند.
نزديك به يك قرن پيش كار چهره‌بافي در كارگاه‌هاي بافندگي كرمان رونق گرفت و از اين زمان به بعد هنرمندان كرماني با مهارت تمام، تصويرهايي از شخصيت‌هاي مذهبي، تاريخي و سياسي بر فرش‌هاي خود نقش كردند. در گذشته كه مراكز قاليبافي كرمان در اختيار تجار و خوانين روستاها بود، كودكان را از پنج سالگي، اجير ارباب‌ها مي‌كردند و آنها را بدون حامي رها مي‌كردند تا به قولي، قاليباف شوند.
بافت قالي و قاليچه كه در روستاها بيشتر به عهده زنان و دختران است در كارگاه‌هاي شهري حرفه‌اي است كه بافندگان زن و مرد به آن مي‌پردازند. دختران و پسراني كه در كنار دارهاي قالي هزاران هزار گره را با انگشتان هنرمند خود در دل تارهاي قالي جاي مي‌دهند و سرانجام به علت شرايط سخت كاري و محيط‌هاي نامناسب و غيربهداشتي كارگاه‌ها، به بيماري‌هايي چون كم‌بينايي، رماتيسم و جهاز تنفسي مبتلا مي‌شوند. به‌طور كلي قالي‌هاي كرمان را مي‌توان به دو گروه شهري‌باف و عشايري‌باف تقسيم كرد كه شهر كرمان مهمترين مركز عرضه قالي‌هاي شهري‌باف و سيرجان مهمترين مركز عرضه فرش‌هاي عشايري هستند.
قالي‌هاي راور
قديمي‌ترين نوع قالي كرمان به «قالي راور» مشهور است كه تاريخچه بافت آن به سال 1866 ميلادي برمي‌گردد.
راور شهري كوچك در حاشيه كوير لوت با توليداتي نه‌چندان زياد ولي بسيار حائز اهميت از نظر كيفيت است و قالي آن در بازارهاي داخل و خارج از شهرت بي‌مانندي برخوردار است، به‌طوري كه قالي‌هاي مرغوب و استثنايي كرمان را به نام «قالي راور» مي‌شناسند.
به غير از راور و شهرهاي رفسنجان و ماهان كه در آنها قالي‌هايي برابر با الگوهاي بافت كرمان در سبك طرح‌هاي گلدار بافته مي‌شود، در ساير شهرهاي اين استان از جمله سيرجان، شهر بابك، زرند و بردسير نيز قاليبافي به شكل ديگري انجام مي‌شود. در تمامي اين مناطق از پشم مرغوب براي بافت قالي‌هاي درجه يك استفاده مي‌شود و تار و پود تمامي توليدات از نخ پنبه‌اي است اين قالي‌ها عموماً دو پوده بافته مي‌شوند و فقط در منطقه راور گاهي قالي‌هاي بسيار مرغوب سه‌پوده توليد مي‌شود.
از مهمترين رنگ‌هاي مورداستفاده در قالي كرمان مي‌توان به رنگ‌هاي لاكي سير و روشن، بِژ، عنابي، مِسي، آبي سير و روشن، سُرمه‌اي، صورتي و سبز سير و روشن اشاره كرد و به‌طور متوسط در هر قالي بين 15 تا 30 رنگ به كار مي‌رود.
قديمي‌ترين نوع قالي كرمان به «قالي راور» مشهور است
قالي‌هاي ايل‌باف
در كرمان ايل‌هاي بزرگي وجود دارد كه شهرت قاليچه‌هاي آنان از شهرت زيادي در داخل و خارج از كشور برخوردار است. اين ايل‌ها عبارتند از: ايل افشار، ايل پيچاقچي، ايل جبال‌بارزي، ايل منهي، ايل لرها و اعراب.
ايل افشار طايفه‌هايي از ايل ترك‌زبان هستند كه در بيشتر خاك ايران از جمله آذربايجان و كرمان پراكنده‌اند. افشاري‌هاي كرمان از طايفه افشاري‌هاي آذربايجان هستند كه در زمان شاه‌طهماسب صفوي به نواحي كرمان كوچ كردند. مهمترين مراكز بافت قاليچه‌هاي افشار عبارتند از: شهر بابك، سيرجان، بافت، رابر، نواحي غرب جيرفت، بيلوردي، اسعدي، بيلري، كوتلو، سرآباد، دشتاب، پاريزي، ده‌شتران و دحلج. طرح قاليچه افشار به‌طور كلي شكسته است. زيباترين نگاره‌اي كه در آنها به كار مي‌برند نقش مرغ است كه به آن نقشه مرغي نيز مي‌گويند يا نقش ترنج بر متن ساده و درختاني كه گاه از گلدان سر برآورده‌اند و پرندگاني كه بر روي اين درختان نشسته‌اند.
طرح ها
به‌طور كلي طرح‌هاي افشار عبارتند از: انواع ترنجي مانند سه‌كله، چهاركله، پنج گل، گلداني و موسي‌خاني، گل سماور، كتري و مكه‌اي، گل حشمتي و بابابگي، درختي و صورتي، طرح ابري و منبري.
رنگ بندی
كاربرد رنگ‌هاي لاكي، قهوه‌اي، كرم مشكي، سرمه‌اي در انواع مختلف از ويژگي‌هاي اين گروه از فرش‌هاي استان است. رج شمار اغلب قاليچه‌هاي اصيل افشار بين 15 تا 25 رج متغير است. نوع گره مورد استفاده در آن تركي است و برخلاف عشاير، بافندگان ديگري از طوايف غيرافشار هستند كه در قاليچه‌هاي خود از گره فارسي استفاده مي‌كنند. درحال حاضر برخي از قاليچه‌هايي كه به نام افشار در روستاهاي حومه سيرجان بافته مي‌شوند داراي گره فارسي هستند.
نوع دار قالي، زميني است كه يكي از مهمترين ويژگي‌هاي قالي عشايري استان كرمان است.
ابعاد
ابعاد فرش‌هاي عشايري استان عموماً در 3 اندازه پشتي، ذرع و نيم و حداكثر دو ذرع است و در دهه‌هاي اخير ابعاد بزرگتر توسط برخي از بافندگان سيرجاني رواج يافته است. در سال‌هاي اخير، نبودن بافنده و به روز نبودن توليد با نياز بازارهاي جهاني از جمله مواردي است كه قالي كرمان را بطور جدي با ركود روبرو كرده است.
منبع:seeiran.ir
