آشنایی با ساز زیبای دهل

مجموعه: آکادمی هنر

دهل در مناطق مختلف ایران دارای اندازه های متفاوتی است

دُهُل نام یکی از سازهای کوبه ای موسیقی است. دهل طبلی بزرگ و دورویه‌ای که هر دو طرف آن پوستی از گاو یا گاومیش دارد، است. در متن‌های مختلف نام آن، داول، تاول و داوول آمده‌است.

شکلی از آن به همراه سرنا در مناطق روستایی نواخته می‌شود. نوازنده، دهل را با ریسمانی که از شانه‌ها می‌گذرد به خود آویخته و با دو مضراب مختلف می‌نوازد.

دهل را از یک طرف با چوب کلفتی به نام چنگال و از یک طرف با چوب باریکتری به نام دیرک می نوازند. البته در نواحی جنوبی ایران مانند هرمزگان و اطراف آن دهل را با دو دست می‌نوازند.

دُهُل نام یکی از سازهای کوبه ای موسیقی است

در سیستان و بلوچستان و خراسان دهل را به کمک یک دست که به دو انگشت آن دو قطعه چوب نسبتاً بلند بطول حدوداً ده سانتیمتر بسته شده و در دست دیگر به کمک یک چوب قوس دار مخصوص می نوازند. این ساز به همراه سرنا به ویژه در مراسم عروسی و شادی استفاده شده و بسیار اهمیت دارد.

گاهی به جای استفاده از چوگان و ترکه، آن را با دست می نوازند. به ویژه اگر اجرا در مکان سربسته باشد. دهل غالباً در کنار دو ساز سرنا و کرنا مورد استفاده قرار می گیرد. 

دهل در مناطق مختلف ایران دارای اندازه های متفاوتی است. بزرگ ترین نمونه های آن را در مناطق کویری یزد، نایین و کاشان می توان یافت که منحصراً در آیین مذهبی عاشورا مورد استفاده قرار می گیرند و برای مردمان آن منطقه مقدس اند.

دهل های رایج در کردستان اندازه ای متوسط دارند و نمونه دهل بختیاری کوچک تر از آن است. در برخی مناطق مانند سیستان هم، کاسه دهل در مقایسه با سایر نقاط ایران عمق زیادی دارد. در جنوب ایران گونه‌های زیادی از دهل وجود دارد مانند پیپه، جفه، پونکه و تویری.

 دهل سیستانی را همیشه ایستاده در حرکت می نوازند

ویژگی های ساز دهل سیستان 

دهل ساز همراهی کننده سرنا در سیستان است و در مجالس عروسی این دو ساز به اجرای آهنگ های چاپ زابلی ، چوب بازی ، شمشیر بازی و گاه ترانه ها سیستانی می پردازند.

نوازندگان سرنا و دهل هنگام اجرا غالبا در دایره ای رقصندگان و حضار حرکت می کنند و گاه در کنار و خارج از دایره رقصندگان و حضار حرکت می کنند و گاه در کنار و خارج از دایره رقصندگان می ایستند و به اجرای موسیقی می پردازند . دهل سیستانی را همیشه ایستاده در حرکت می نوازند و هیچ ساز دیگری جز سرنا ، دهل را درنواختن همراهی نمی کند.

در بعضی از مسابقات و بازی های محلی دهل و ساز به کار می رود 

دهل در سیستان گاه همراهی کننده قیچک در اجرای ترانه های سیستانی است. چنین به نظر می رسد که با منسوخ شدن دایره ، دهل که البته با دست نواخته می شود جایگزین آن شده است. اخیر حتی به جای دهل از تمبک نیز استفاده می شود. در بعضی از مسابقات و بازی های محلی نیز دهل و ساز به کار می رود مانند کشتی کچ گردان که دهل و ساز به دو بخش استفاده می شود :اجرای موسیقی برای اعلام مراسم کشتی و جمع کردن مردم و اجرای موسیقی هنگام کشتی گرفتن .

ساز دهل ، استوانه ای نسبتا بلند و بزرگ چوبی و گاه فلزی است که بر دو سر آن پوست کشیده اند. پوست را در هر طرف ابتدا دور طوقه ای فلزی یا چوبی می کشند و بعد با طناب به شکل خاصی به بدنه ی دهل متصل می کنند. دهل با تسمه ای نسبتا بلند از شانه ی چپ نوازنده آویزان می شود. طرف راست دهل با چوبی قوس دار (چوب یا مضراب ساز دهل) به صدا در می آید و طرف چپ با دو چوب کوچک (نلوک) که به انگشت های دست چپ بسته می شوند نواخته می شود. 

دهل ساز همراهی کننده سرنا در سیستان است

جنس و مواد بکار رفته در ساختمان دهل سیستانی :

بدنه : چوب جنگلی (کنده خالی شده یکپارچه) یا فلز (بشکه) که بسیار کم کاربرد است. 

پوست : سمت راست که محل برخورد چوب دهل است از پوست بُز نَر یا بُز لاغر و سمت چپ که محل برخورد نَلوک هاست از پوست کُرّه بز یا بُز چاق

طناب : نخ

چوب (مضراب) دهل ( لَتَک) : چوب جنگلی یا چوب گز

یکی از معروف ترین دهل و سرنا زن زابل آقای حبیب الله قادر آتشگر می باشد .

تکنیک های اجرایی دهل سیستان چوب دهل در دست راست نوازنده قرار می گیرد و نلوک ها به انگشت های سوم و چهارم دست چپ با نخ بسته می شوند. دست راست نقش اصلی را در نواختن ساز دهل و ایجاد تقارن های اصلی متریک _ ریتمیک بر عهده دارد. صدای برخورد چوب دهل با پوست سمت راست بسیار شدید، پر حجم و بم است. وظیفه ی نلوک های دست چپ ایجاد تزئیینات ریتمیک و تکمیل اجزای ریتم است. در مجموع دست های راست و چپ نقش های متفاوتی دارند و مکالمه ای ریتمیک میان خود انجام می دهند. 

گردآوری:بخش فرهنگ و هنر بیتوته